Η Λειτουργική ζωή και ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής Γεώργιος Φίλιας, Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Αθηνών

α) Κάθε αναφορά σε οριακές μορφές, όπως ο μακαριστός Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής, οφείλει να παραχωρήσει τον εισαγωγικό λόγο στην αγιοπνευματική εμπειρία της μορφής αυτής. Έτσι, διεξερχόμενοι το συγκεκριμένο θέμα περί της «λειτουργικής ζωής και του Γέροντος», αισθανόμαστε βαθειά την ανάγκη να χειραγωγηθούμε στα πρώτα βή­ματα της σκέψεώς μας από εκείνον που έσχε την Θεία Μέθεξη.

Παραθέτουμε τους λόγους του που θεωρούμε ότι εισάγουν με τον καλύτερο τρόπο στο θέμα μας: «Όταν η Χάρις ενεργήσει στην ψυχή του ευχομένου, τότε τον πλημμυρίζει η αγάπη του Θεού, ώστε να μην μπορεί άλλο να αντέξει αυτό που αισθάνεται. Στην συνέχεια, στρέφε­ται η αγάπη αυτή προς τον κόσμο και τον άνθρωπο, τον οποίο αγαπά τόσο, ώστε θέλει να πάρει επάνω του όλο τον ανθρώπινο πόνο και την δυστυχία για να απαλλαγούν οι άλλοι· συμπάσχει με κάθε θλίψη και δυσκολία, θλίβεται ακόμα και γι ’ αυτά τα άλογα ζώα, ώστε να κλαίει, όταν σκεφθεί ότι πάσχουν! Αυτά είναι τα χαρακτηριστικά της αγάπης, που τα προκαλεί και τα δραστηριοποιεί η προσευχή. Γι’ αυτό και όσοι πρόκοψαν στην προσευχή δεν παύουν να εύχονται υπέρ του κόσμου»¹.

Επιτρέψτε μου να πω ότι, μέσα στους λόγους αυτούς κρύβεται όλη η «θεωρία» του μακαριστού Γέροντος περί της λειτουργικής ζω­ής. Ο Γέρων Ιωσήφ δεν ανέπτυξε απόψεις περί του πως πρέπει να οργανωθεί η λειτουργική ζωή του κάθε Χριστιανού. Δεν υπέβαλε προ­τάσεις περί πιθανών προβλημάτων της Λατρείας· δεν διερωτήθηκε περί της αξίας της λειτουργικής παραδόσεως, την οποία βρήκε στο Άγιον Όρος. Όμως, περιέκλεισε μέσα σε μία φράση όλη του τη λειτουρ­γική εμπειρία: για εκείνον η λειτουργική ζωή ήταν η προέκταση της αδιάλειπτης προσευχής, ήταν η μεγάλη πρόκληση ώστε να επιτύχει την καταλλαγή με τον Θεό και τον άνθρωπο.

β) Η ζωή του Γέροντος Ιωσήφ υπήρξε ζωή «Ευχαριστιακή». Από τα πρώτα βήματά του στο Άγιον Όρος, όπως πληροφορούμεθα, εζήλωσε τη μετοχή στον «Ουράνιο Άρτο» και το «Ποτήριο της ζωής». Μόνο έτσι ερμηνεύεται η επιμονή του να λειτουργείται (όταν ζούσε στον Άγιο Βα­σίλειο) στο κάθισμα του Αγίου Πέτρου, εκεί όπου εμόναζε ο ησυχαστής Γέροντας Δανιήλ, του οποίου εζήλωσε την ευλάβεια κατά την επιτέλεση της Θείας Ευχαριστίας. Αντιλαμβανόμαστε την κατάνυξη του Γέροντος Ιωσήφ, όταν αναφέρεται στον ησυχαστή Γέροντα Δανιήλ ως Λειτουργό: Πριν τα μεσάνυχτα πήγαινε στην Εκκλησία για την ετοιμασία της Προσκομιδής…Μετά τα μεσάνυχτα άρχιζε η Λειτουργία, η οποία γι­νόταν με πολλή βραδύτητα και κατάνυξη. Έτσι πολλές φορές, μόνο η Λειτουργία έφθανε να διαρκεί τέσσερις ώρες².

Η Ευχαριστιακή μετοχή του Γέροντος Ιωσήφ αποκαλύπτει τον βα­θύτατο σύνδεσμό του με τη λειτουργική ζωή. Διαβάζουμε στις διηγήσεις περί του βίου του ότι, όταν στη συνοδεία του είχε πλέον δικό του ιερέα (τον μακαριστό π. Χαράλαμπο), τότε τελούσαν καθημερινά τη Θεία Λειτουργία, κατά τη διάρκεια της οποίας μαζεύονταν όλοι μαζί, διακόπτοντας την κατά μόνας ζωή τους³. Παλαιότερα όμως, όταν είχε φθάσει με τον π. Αρσένιο στη Μικρή Αγία Άννα και εγκαταβίωσαν σε κάποια σπήλαια, μαθαίνουμε ότι εκείνο που αποτελούσε μεγάλη δοκιμασία για τον Γέροντα ήταν το θέμα της Λειτουργίας, γιατί δεν μπορούσε πια να περπατήσει καθόλου, ιδιαίτερα σε ανώμαλο δρόμο⁴.

Όταν άρχισαν να οργανώνουν την μοναστική τους ζωή στην τοποθε­σία εκείνη, έκτισαν μέσα σε μία σπηλιά πρόχειρα ένα μικρό εκκλησάκι και το αφιέρωσαν στον Τίμιο Πρόδρομο. Εκεί μπορούσαν να έχουν Λειτουργία μία ή δύο φορές την εβδομάδα⁵. Μαθαίνουμε, μάλιστα, ότι προέβλεψαν τη δημιουργία μικρού κελλίου, ώστε να μένει εκεί ο αείμνηστος παπα-Εφραίμ ο Κατουνακιώτης, όταν πήγαινε για Λει­τουργία⁶. Μέσα στη Θεία Ευχαριστία ο Γέροντας Ιωσήφ ασκούσε ακόμα και το έργο του ως πνευματικός πατέρας. Είναι αξιοσημείωτο αυτό που γράφει σε κάποιον ιερέα, πνευματικό του τέκνο στον κόσμο: Παπά μου…δεν σε αλησμόνησα καμμίαν φοράν, ούτε σε έσβησα από το «κιτάπι» της Λειτουργίας⁷. Όλα αυτά καταδεικνύουν ότι η Θεία Λειτουργία ήταν για τον Γέροντα Ιωσήφ το αναπόσπαστο τμήμα της καθημερινής βιοτής του, όπως η ελάχιστη τροφή ή το εργόχειρό του.

Στο θέμα της «Ευχαριστιακής μετοχής» υπήρξε συνεπής αγωνιστής έως τέλους. Όπως μας πληροφορούν τα πνευματικά του τέκνα σχετικά με την παραμονή της ημέρας κοιμήσεώς του, «το βράδυ εις την αγρυπνίαν της κοιμήσεώς της Παναγίας μας ο Γέροντας συνέψαλλε όσον ηδύνατο με τους Πατέρας. Εις την Θείαν Λειτουργίαν την ώραν που εκοινώνησε τα Άχραντα Μυστήρια είπε: “εφόδιον ζωής αιωνίου”»⁸.

γ) Μας δημιουργεί εντύπωση το γεγονός ότι ο Γέροντας δεν ανέπτυξε τη θεολογία των Μυστηρίων και των Ακολουθιών; Δεν πρέπει. Διότι, όπως φαίνεται από την μακαρία βιοτή του, η λειτουργική ζωή ήταν για εκείνον η αυτονόητη προέκταση της ασκήσεως, ήταν ο φυσικός χώρος όπου συναντούσε τον ποθούμενο Κύριο και μετείχε στην εμπειρία των Αγίων Του. Γι’ αυτό στις διδαχές του δεν αναφέρεται στη λειτουργική ζωή, του­λάχιστον κατά τρόπο συστηματικό, όπως τον εννοούμε εμείς σήμερα.

Για τον Γέροντα Ιωσήφ η λειτουργική ζωή δεν ήταν μία ζωή διαφο­ρετική από την υπόλοιπη. Τα πνευματικά του τέκνα μας πληροφορούν ότι ήταν αδύνατο να κάνει παραχωρήσεις στη λειτουργική τάξη και στον τύπο της προσευχής⁹. Μας πληροφορούν ότι, για τον Γέροντα η προσευχή είχε οικουμενική διάσταση και ένωνε τα «μακράν και τα διεστώτα εις εν»¹⁰. Αλλά αυτό, άραγε, δεν σημαίνει ότι η Λατρεία ήταν για εκείνον το κέντρο της ζωής του; Διότι, σε ποιά θέματα του βίου μας εμφανιζόμαστε ασυμβίβαστοι αν όχι στα θεωρούμενα ως ζωτικά της υπάρξεώς μας; Είναι, αλήθεια, περίεργο για εμάς τους κοσμικούς το πως κάποιος δίδει απόλυτη προτεραιότητα σε κάτι, για το οποίο δεν αισθάνεται την ανάγκη να μιλήσει κατά τρόπο θεωρητικό. Είναι η ίδια περίπτωση με όλους εμάς, που δεν αναφερόμαστε ποτέ στην αναγκαιότητα της τροφής, αλλά μεριμνούμε γι’ αυτήν καθημερινά με μεγάλη -πολλές φορές- προσοχή.

δ) Οι ελάχιστες αναφορές των βιογραφιών του σε θέματα λειτουρ­γικής ζωής μας αποκαλύπτουν ότι, ο μακαριστός Γέροντας αισθανόταν τη ζωή αυτή ως λαμπρή και άξια να προσφερθεί στον υπό των Χερου­βίμ υμνούμενο Τριαδικό Θεό. Πόσο, αλήθεια, οξύμωρο σχήμα για εμάς, τους ευρισκόμενους μακράν της ερημίας. Διότι, οι διάφορες διηγήσεις μαρτυρούν περί μιας καθημερινότητας στη ζωή του Γέροντος που την χαρακτήριζε όχι απλώς η πτωχεία και η ανέχεια, αλλά η ολοκληρωτική απάρνηση κάθε υλικού στοιχείου. Μέσα σε τέτοιες συνθήκες ζωής, πώς υπήρχε λειτουργική λαμπρότητα; Με τη λέξη αυτή εμείς εννοούμε την ύπαρξη περικαλλών ναών, βαρύτιμων ιερών σκευών, πανάκρι­βων πολυελαίων, εξεζητημένων αμφίων. Αλλά πού υπήρχαν όλα αυτά στη λειτουργική ζωή του Γέροντος και της συνοδείας του; Κι όμως, εκείνος θεωρούσε ότι μέσα στην καθημερινή αγρυπνία (την τάξη της ημερονυκτίου ακολουθίας), απέδιδε την πρέπουσα λαμπρότητα προς τον «εν πνεύματι και αληθεία» λατρευόμενο Θεό.

Αυτή ήταν μία «λειτουργική λαμπρότητα» χωρίς ίχνος υλικής λα­μπρότητας. Διερωτώμεθα οι εκ του κόσμου, πώς αναφερόμεθα σε λαμπρότητα χωρίς το υλικό στοιχείο. Μπορεί να υπάρξει παρόμοια λαμπρότητα; Στο θέμα αυτό αποδεικνύεται η μεγάλη αλήθεια: ότι ο μακαριστός Γέροντας Ιωσήφ εβίωνε τη λειτουργική ζωή κατά τρόπο ουράνιο και όχι επίγειο. Πρόκειται περί της ιδίας πνευματικής εμπειρίας του προφήτου Ησαΐα και του Ευαγγελιστού Ιωάννη στην Αποκάλυψη. Διότι, και οι δύο δέχθηκαν δι’ αποκαλύψεως το όραμα του υμνουμένου υπό των αγγέλων Θεού και περιέγραψαν τη λειτουργική εκείνη σύναξη ως την λαμπρότερη που θα μπορούσε ποτέ να βιώσει ο άνθρωπος.

Η λαμπρότητα της λατρείας για τους θεουμένους συνίσταται στη θέα του ακτίστου Φωτός και όχι στη θέα της υλικής λαμπρότητας. Ο μακαριστός Γέροντας λάτρευε τον Θεό με την ουράνια λαμπρότητα, εκείνη που απέρρεε από την καθημερινή βιοτή του. Διότι, η λατρεία δεν είναι για τον Χριστιανό μία δραστηριότητα αυτονομημένη από την όλη πνευματική του κατάσταση, αλλά, αντιθέτως, μία ευκαιρία να προσμετρήσει ο καθένας τα αποτελέσματα των πνευματικών του αγώνων.

Ο μακαριστός Γέροντας Ιωσήφ ελάτρευε τον Θεό με λαμπρότητα, διότι υπήρχε λαμπρότητα στη ζωή του. Τα απόκρημνα σπήλαια, μέσα στα οποία τελούσε τις ακολουθίες, αποτελούσαν πλέον για εκείνον ένα συμβατικό μάλλον τόπο λειτουργικής ζωής. Εκεί που με δυσκο­λία χωρούσαν δύο-τρεις άνθρωποι, εκεί ήταν συνηγμένη ολόκληρη η Εκκλησία. Αυτοί οι δύο-τρεις ήταν οι συνηγμένοι εις το όνομα του Κυρίου^· ήταν οι αληθώς συνηγμένοι. Διότι και στους ναούς συνάζεται πλήθος, αλλά ο Χριστός που συνδέει το πλήθος αυτό είναι μάλλον θρησκευτική ιδεολογία (έτσι τον καταντάμε κάποιες φορές οι Χριστιανοί) και όχι το κέντρο της ζωής.

Υποσημειώσεις

1. Βλ. Γέροντος Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής, Βίος-Διδασκαλία-«Η Δεκάφωνος Σάλπιγξ», Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Άγιον Όρος 2004 σ. 220.